Dư luận hiện nay dường như chia thành hai phe: một phe cho rằng tiền điện tử chỉ là một bong bóng sắp vỡ, trong khi phe còn lại tin rằng đó chính là tương lai của hệ thống tài chính toàn cầu. Thật ra, cuộc cách mạng mà tiền điện tử mang lại không chỉ nằm ở giá trị giao dịch hay cơ hội kiếm tiền nhanh cho các tay chơi cryptocurrency, mà còn ở công nghệ nền tảng đứng sau nó – blockchain. Blockchain không chỉ khai sinh ra tiền điện tử, mà còn mang đến nhiều cơ hội khác. Được coi là một trong những phát minh tuyệt vời trong nhiều thập kỷ trở lại đây, công nghệ này có những đặc điểm gì đặc biệt?
Tiền điện tử và công nghệ blockchain
Trước khi đi vào chi tiết về công nghệ blockchain và tiền điện tử, hãy tưởng tượng một ví dụ đơn giản sau để hiểu rõ hơn về nguồn gốc của bitcoin – sản phẩm đầu tiên sử dụng công nghệ blockchain.
Hằng ngày, chúng ta giao dịch bằng tiền giấy và việc cầm tờ tiền trên tay khiến ta tin rằng nó có giá trị và có thể trao đổi lấy hàng hoặc dịch vụ. Nhưng nếu có ai đó gửi tiền cho bạn và nói rằng đã chuyển, liệu bạn có tin vào giao dịch đó khi chưa được tận tay cầm nắm số tiền?
Đó là lúc ta phải tin tưởng vào các tổ chức trung gian như ngân hàng và các cổng thanh toán trực tuyến uy tín để xác nhận giao dịch. Những tổ chức này lưu trữ thông tin chi tiết về giao dịch và xác định số tiền cho các bên liên quan. Tuy nhiên, hình thức này rất tốn kém khi hàng triệu giao dịch được thực hiện mỗi phút. Các ngân hàng trên thế giới đã thu được khoảng 1,7 nghìn tỷ USD chi phí xử lý giao dịch trong năm 2014, tương đương với 2% GDP toàn cầu, theo ước tính của tờ Economist!
Ngoài ra, quyền lực trong hệ thống tài chính toàn cầu càng tập trung vào chính phủ và ngân hàng trung ương. Hệ thống ngân hàng hưởng lợi từ việc tăng lượng tiền phát hành (gây lạm phát) và nhu cầu chuyển đổi ngoại tệ của người dân và doanh nghiệp. Khi xảy ra những khủng hoảng tài chính, chính phủ lại sử dụng tiền thuế của dân để giải cứu các ngân hàng hoạt động không hiệu quả. Đây là động thái cần thiết để ngăn chặn sự sụp đổ của hệ thống tài chính nhưng nó cũng khiến nhiều người bất bình, bao gồm cả Satoshi Nakamoto – cha đẻ của bitcoin. Vụ khủng hoảng năm 2007-2008 với nhiều vụ bê bối và gian lận tài chính đã khiến cho bitcoin xuất hiện vào thời điểm đó. Khối bitcoin nguyên thủy (genesis block) mà Satoshi khai phá vẫn còn lời nhắn thể hiện lý do đằng sau sự ra đời của nó: “Ngày 03/01/2009, Bộ trưởng tài chính quyết định giải cứu ngân hàng lần hai”, đó cũng là tiêu đề trên tờ The Times London cùng ngày.
Bitcoin được tạo ra để giải quyết những vấn đề trên, với niềm tin rằng một đồng tiền ưu việt không do bất kỳ tổ chức nào kiểm soát, có mức lạm phát và phí giao dịch gần như bằng 0 toàn cầu sẽ phá vỡ thế thống trị của các ngân hàng và thay đổi toàn bộ hệ thống tài chính hiện nay. Thay vì chỉ gửi thông tin giao dịch đến một số máy chủ nhất định của các ngân hàng, blockchain tận dụng hàng triệu máy tính cá nhân trên internet để xử lý và lưu trữ thông tin. Tất cả các giao dịch được ghi lại và xác nhận giữa từng máy tính trong một hệ thống “sổ cái” minh bạch và an toàn.
Hoạt động của blockchain
Mỗi khi người dùng muốn chuyển bitcoin sang tài khoản khác, yêu cầu giao dịch đó sẽ được kết hợp thành một khối (block) với các giao dịch khác và được gửi đến tất cả các máy tính (hoặc node) tham gia mạng lưới blockchain để đợi xác nhận. Các máy tính này xác nhận giao dịch cùng trạng thái của người gửi bằng cách giải những bài toán phức tạp do hệ thống tạo ra.
Các máy tính (còn được gọi là “máy đào”) sẽ cạnh tranh để xác nhận giao dịch. Máy (hoặc nhóm máy) đầu tiên giải được khối sẽ nhận “phần thưởng” là một lượng bitcoin nhất định.
Sau khi được xác nhận, thông tin mỗi giao dịch sẽ được lưu lại thành một khối dữ liệu mới. Khối dữ liệu này sẽ được thêm vào một chuỗi khối có sẵn, còn gọi là blockchain, mà mỗi máy tính trong mạng lưới đào đều nắm giữ một bản sao công khai được cập nhật liên tục.
Mỗi khối lưu trữ thông tin giao dịch liên kết với các khối trước đó, tạo nên một chuỗi khối chứa thông tin liền mạch về lịch sử giao dịch. Một khi được ghi lại trên chuỗi khối, thông tin giao dịch sẽ không thể bị xóa hoặc thay đổi. Blockchain cũng sẽ liên tục được cập nhật để thông tin trên từng máy tính trong mạng lưới giống nhau, cho phép máy tính nào cũng có thể xác nhận người sở hữu số tiền ở bất kỳ thời điểm nào.
Hệ thống blockchain dựa trên việc phân tán dữ liệu và không tập trung, sử dụng sức mạnh của hàng triệu máy tính trên toàn cầu. Do đó, nó rất khó bị sập hay can thiệp bởi một cá nhân hay tổ chức đơn lẻ. Điều này giúp tăng tính bảo mật của blockchain. Ví dụ, để tấn công thông tin trong một khối cụ thể, kẻ tấn công sẽ phải tấn công không chỉ khối đó mà còn tất cả các khối trước đó trên hàng triệu máy tính trong mạng lưới.
Với sự phân tán trên hàng triệu máy tính trên thế giới, blockchain gần như miễn nhiễm với tình trạng sụp hoặc bị can thiệp, bởi không có cá nhân hoặc tổ chức đơn lẻ nào có quyền kiểm soát toàn bộ mạng lưới. Tổng quan, mạng lưới blockchain có độ phân tán càng cao thì tính bảo mật càng cao.
Blockchain đặc biệt phát huy tốt trong việc quản lý và mua bán tài sản trực tuyến, với bitcoin là loại tiền điện tử phổ biến nhất hiện nay.
Với số lượng hữu hạn (21 triệu bitcoin) nhưng nhu cầu đầu tư vào bitcoin như một nguồn tích trữ tài sản thay thế vàng, ngoại tệ, cổ phiếu liên tục tăng, giá bitcoin đã tăng phi mã kể từ đầu năm. Không chịu sự kiểm soát từ chính phủ, không gây lạm phát và không cần khai thác như vàng, đồng tiền này đang trở thành nguồn cứu sống của quốc gia Venezuela đang gặp khủng hoảng siêu lạm phát. Tuy nhiên, bitcoin cũng đối mặt với một vấn đề phức tạp mà cộng đồng đang tranh cãi về cách giải quyết.
Hiện tại, mạng lưới bitcoin chỉ có thể xử lý 7 giao dịch mỗi giây, quá thấp so với mức 47.000 giao dịch mà mạng lưới VISA có thể xử lý. Vấn đề này xuất phát từ việc kích thước khối của bitcoin chỉ là 1MB để mọi người có thể tham gia khai thác, giúp cho hệ thống bitcoin trở thành “phi tập trung”. Tuy nhiên, kích thước này đã hạn chế khả năng đáp ứng nhu cầu giao dịch ngày càng tăng của người dùng cá nhân và doanh nghiệp. Khi nhu cầu tăng cao nhưng kích thước khối không tăng, hệ thống bitcoin sẽ gặp tắc nghẽn do quá nhiều giao dịch chờ xử lý, và chi phí giao dịch cũng sẽ tăng cao. Việc tăng kích thước khối duy nhất là thông qua chia tách bitcoin thành một đồng tiền mới trên một chuỗi khối mới. Điều này đồng nghĩa với việc sức mạnh tính toán để khai thác bitcoin cũng sẽ tăng, dẫn đến xu hướng tập trung, sự bành trướng của các mỏ khai thác, vì chỉ có những mỏ có vốn và nguồn lực đủ lớn mới có thể tham gia. Viễn cảnh tiếp theo là mạng lưới bitcoin rơi vào tình trạng bị kiểm soát bởi một nhóm nhỏ và dễ bị tấn công, đi ngược lại với lẽ tồn tại ban đầu.
Tuy nhiên, tin vui là thị trường tiền điện tử đã xuất hiện những đồng tiền với khả năng khá linh hoạt như Ether (ETH), đồng tiền được đánh giá có giá trị nội tại cao hơn rất nhiều so với bitcoin. Ether không chỉ đơn giản là một đồng tiền ảo, nó còn là nền tảng Ethereum – cái tên rất nổi tiếng trong thế giới blockchain ngày nay.
Nhiều người cho rằng một trong những lý do mà việc ứng dụng blockchain chưa phổ biến là vì nó còn quá mới và khó tiếp nhận. Thực tế là chỉ có một nhóm chuyên gia nhỏ mới có thể thiết kế các công cụ và thư viện dành cho các nhà phát triển xây dựng ứng dụng dựa trên blockchain. Theo James Prestwich, CEO của startup blockchain Storj, giống như cách trí tuệ nhân tạo có thể được “outsourcing” qua các dịch vụ sẵn có, hầu hết các lập trình viên sẽ sử dụng các nền tảng và thư viện sẵn có để tạo ra sản phẩm mà không cần biết sâu về blockchain.
Hiện nay, Ethereum là công ty dẫn đầu trong lĩnh vực này. Trước khi Ethereum ra đời, các ứng dụng blockchain được thiết kế chỉ để thực hiện một số lượng giới hạn các tác vụ nhất định, chẳng hạn như bitcoin hoặc nhiều loại tiền điện tử chỉ hoạt động như một phương tiện thay thế tiền giấy. Để tạo ra các ứng dụng blockchain mới, nhà phát triển hoặc cần mở rộng các tính năng của bitcoin và các ứng dụng có sẵn (rất phức tạp và tốn thời gian), hoặc phải tự xây dựng ứng dụng mới với chuỗi khối mới. Nhận thấy nhược điểm này, nhà sáng lập Ethereum – Vitalik Buterin – đã tiếp cận vấn đề theo cách mới.
Nền tảng Ethereum cho phép các nhà phát triển xây dựng các ứng dụng phi tập trung (Decentralized Applications – DApp) như mạng xã hội, dịch vụ lưu trữ, ứng dụng dự báo thị trường, giao dịch tài chính, bất động sản, hợp đồng thông minh,… một cách dễ dàng và hiệu quả bằng ngôn ngữ lập trình Solidity hoặc các ngôn ngữ thông dụng như Java, C++, Python. Thay vì phải tạo ra chuỗi khối mới cho từng ứng dụng mới, nhà phát triển có thể thiết kế hàng ngàn ứng dụng trên cùng một nền tảng duy nhất, thậm chí biến những ứng dụng tập trung thành phi tập trung để hưởng trọn những lợi ích mà công nghệ blockchain mang lại.
Với Ethereum, các nhà phát triển không sử dụng bitcoin mà sử dụng Ether (đồng tiền tương tự bitcoin) để trả tiền cho các dịch vụ trên nền tảng blockchain này. Hiện tại, hơn 80 công ty và doanh nghiệp lớn, bao gồm Toyota, Microsoft, Intel, Samsung, JP Morgan Chase đã cùng thành lập liên minh Enterprise Ethereum Alliance nhằm xác định trật tự tài chính mới cho thế giới trong tương lai. Các thành viên của liên minh này sẽ hợp tác phát triển phần mềm doanh nghiệp trên nền tảng Ethereum.
Tạo ra “phân tán” và “phi tập trung”, blockchain tận dụng sức mạnh của mạng lưới máy tính tham gia để giúp các tác vụ từng tốn kém và không hiệu quả dưới sự vận hành của các bên trung gian hoặc các bên kiểm soát trở nên nhanh chóng, tiết kiệm và dân chủ hơn. Với sự ra đời của nền tảng blockchain Ethereum, công nghệ này dự kiến có thể tạo ra một làn sóng khai phá hàng trăm lĩnh vực phụ thuộc vào các trung gian như ngân hàng, bảo hiểm, pháp lý, chăm sóc sức khỏe, dịch vụ công,…. Bài viết chỉ có thể đề cập qua một số ứng dụng nổi bật như dưới đây.
Hợp đồng thông minh
Hợp đồng thông minh là những bản hợp đồng số được viết bằng mã lập trình trên nền tảng blockchain, có thể tự động hoạt động và cho phép các bên trao đổi tài sản ảo, dịch vụ, cổ phiếu một cách minh bạch mà không cần bên thứ ba làm chứng.
Vì là chương trình đã được cài đặt sẵn, hợp đồng thông minh có thể tự động thực hiện mọi thứ khi các điều kiện được đáp ứng. Ví dụ, nếu bạn thuê căn hộ của tôi và trả bằng tiền ảo, bạn sẽ nhận được một hóa đơn giao kèo trực tuyến trong đó mô tả chỉ khi bạn gửi tiền thì tôi mới cung cấp mã khóa mở cửa. Như vậy, nếu bạn hoặc tôi gửi mã khóa hoặc tiền trước ngày giao kèo, hợp đồng sẽ tự động giữ lại mã khóa / tiền và chuyển cho hai bên ngay khi ngày hẹn đến. Sau khi mọi thứ hoàn tất, hợp đồng sẽ tự động hủy bỏ và mã lập trình trong đó không thể bị bất kỳ bên nào sửa đổi mà không được bên kia biết. Hợp đồng thông minh có thể được sử dụng trong tất cả các dịch vụ như bảo hiểm, thanh toán, vay nợ, pháp lý,… Các giao dịch lớn với một loạt hóa đơn, giấy tờ và các bên trọng tài cùng thời gian xử lý kéo dài có thể biến mất hoàn toàn với các hợp đồng tự động trong tương lai.
Storj – Lưu trữ điện toán đám mây phi tập trung
Start-up Storj đã tạo nên một mô hình kinh doanh mới: trở thành Airbnb của ngành điện toán đám mây.
Storj cho rằng mô hình lưu trữ đám mây trên các máy chủ tập trung của các công ty Google, Amazon, Microsoft, Dropbox là đắt đỏ, lỗi thời và thiếu bảo mật. Do dữ liệu tập trung tại máy chủ của những công ty này, bạn có nguy cơ mất dữ liệu cao khi máy chủ bị hack. Vậy nếu có thể lưu trữ dữ liệu giá rẻ, tốc độ cao, an toàn và không ai có thể can thiệp vào, thì sao?
Dựa trên công nghệ blockchain, Storj tạo ra một nền tảng giúp người dùng kiếm tiền thông qua việc cho thuê dung lượng ổ cứng và băng thông còn thừa và cho phép người thuê dịch vụ lưu trữ dữ liệu an toàn với giá rẻ và tốc độ download nhanh hơn. Dữ liệu sẽ được mã hóa và chia thành nhiều mảnh nhỏ để phân tán trên nhiều máy tính khác nhau, không ai có thể truy cập hoặc kiểm soát việc download. Với cam kết về tốc độ download gấp 10 lần với 50% chi phí dịch vụ cloud thông thường, Storj đã thu hút 18.000 người dùng và thu được 30 triệu USD thông qua việc phát hành đồng tiền ảo STORJ qua Initial Coin Offering (ICO).
Brooklyn Microgrid – Lưới điện thông minh
Dự án Brooklyn Microgrid (BMG), do startup LO3 Energy thực hiện tại Brooklyn, New York, Mỹ, đang thử nghiệm một giải pháp thú vị: thiết lập các lưới điện vi mô với nguồn năng lượng sạch tạo ra ngay trong khu dân cư.
BMG kết hợp nguồn điện từ các hộ gia đình sử dụng tấm pin mặt trời cùng với công nghệ blockchain. Những hộ gia đình này có thể chuyển bớt phần năng lượng dư thừa tạo ra từ tấm pin mặt trời và bán cho các hộ gia đình khác trong khu vực thông qua một nền tảng blockchain. Những hộ gia đình muốn sử dụng điện sạch giá rẻ nhưng chưa lắp đặt tấm pin mặt trời có thể mua nguồn điện từ những hộ gia đình khác.
Thao tác này diễn ra nhanh chóng qua một ứng dụng di động cho phép người dùng hoạch định số tiền điện có thể trả và chọn nguồn cung cấp. Công-tơ điện gắn liền với blockchain của BMG cũng giúp tự động thanh toán hóa đơn và minh bạch.
Khi gia nhập vào lưới điện BMG, các hộ gia đình có quyền lựa chọn nguồn cung cấp điện từ lưới điện vi mô hay lưới điện truyền thống. Họ có thể quản lý ngân sách và có sẵn nguồn điện dự phòng trong vùng khi xảy ra thiên tai.
Các ứng dụng như việc thiết lập lưới điện thông minh này lại một lần nữa củng cố tiềm năng kinh tế chia sẻ và áp dụng mô hình Uber và Airbnb vào cả những dịch vụ không ai ngờ đến.
ICO (Initial Coin Offering) – Phát hành đồng tiền số
Thông thường, để thu vốn, các start-up hiện nay có hai lựa chọn chính là tìm nguồn đầu tư rủi ro (VC) hoặc lên sàn chứng khoán (IPO). Tuy nhiên, IPO thường chỉ dành cho các công ty đã tương đối “trưởng thành”, trong khi các quỹ đầu tư rủi ro luôn khá khắt khe trong việc đổ vốn. Điều này khiến nhiều start-up với ý tưởng và hoạt động tốt nhưng chưa có doanh thu ổn định hoặc đội ngũ mạnh chỉ nhận được sự quan tâm hạn chế từ giới đầu tư. Một hướng đi mới cho các start-up công nghệ, đặc biệt là các start-up ứng dụng blockchain, là ICO – phát hành đồng tiền số của riêng mình để bán hoặc tặng cho những người ủng hộ tầm nhìn của dự án mà không cần phân chia cổ phần như với quỹ đầu tư. ICO tương tự như gọi vốn cộng đồng, nhưng khác ở chỗ thay vì sử dụng tiền mặt, người ủng hộ dự án mua đồng tiền số và có thể kỳ vọng thu về lợi nhuận lớn khi công ty tăng trưởng mạnh và đồng tiền tăng giá.
ICO đã tạo ra một thị trường vốn đang ngày càng trở nên sống động trong giới đầu tư tiền điện tử trong những tháng qua. Bên cạnh những câu chuyện giàu có sau một đêm được cộng đồng tiền điện tử lan truyền, các start-up như Ethereum, TenX, Filecoin, Kik, Kyber Network,… đã thu hút sự chú ý từ giới đầu tư nhờ việc gọi vốn khá lớn chỉ sau thời gian ngắn. Tuy nhiên, sự dễ dãi của ICO cũng tạo cơ hội cho nhiều start-up lừa đảo hoặc thổi phồng công nghệ, khiến dư luận có ấn tượng xấu với các ICO chân chính. Theo nhiều chuyên gia, khoảng 90% các ICO hiện nay đều là các dự án lừa đảo hoặc thổi phồng công nghệ.
Không phủ nhận rằng một số ứng dụng của blockchain vẫn còn nhiều yếu điểm chưa thể giải quyết tức thì, nhưng nếu chỉ nhìn vào những mặt tiêu cực để đánh giá, sẽ thiếu công bằng. Nhìn một cách tích cực, những khó khăn, thất bại hiện tại có thể mở đường cho những sản phẩm khả thi hơn trong tương lai, đưa blockchain gần hơn tới kỳ vọng trở thành “the new internet” của thập kỷ sắp tới.